Sự lây lan của dịch Tả heo châu Phi (ASF) ở các nước châu Âu đã trở thành một cuộc thảo luận mới về cách thức giải quyết căn bệnh này. Giáo sư Zygmunt Pejsak trưởng khoa Bệnh học trên heo tại Học viên Thú y Quốc gia Ba Lan và dưới đây là những góc nhìn của ông về việc lựa chọn chiến lược.

Khả năng sống sót và hoạt động của vi-rút  ASF và những đặc điểm nào ảnh hưởng đến những lựa chọn biện pháp kiểm soát của chúng ta?

Vi-rút ASF có thể tồn tại đến 5 tháng trong tủy xương của xác heo rừng trong mùa đông. Vì vậy, một quần thể heo rừng có thể trở thành một “ổ chứa” vi-rút trong một khoảng thời gian dài. Thêm vào đó, vì sự lây lan diễn ra chậm giữa những con heo bị nhiễm và việc thiếu những dấu hiệu lâm sàng đặc trưng ở nhiều con vật, dẫn đến việc phát hiện ra ca nhiễm tại trang trại là điều không dễ dàng. Việc chẩn đoán xét nghiệm nhanh chóng là điều cần thiết để chần đoán phân biệt mầm bệnh, đặc biệt là để phân biệt với bệnh đóng dấu son. Bệnh Dịch Tả heo cổ điển đã không xuất hiện tại châu Âu, nhưng nó vẫn cần được đưa vào trong danh sách các mầm bệnh để chẩn đoán phân biệt ở các quốc gia khác, và chúng ta cần phân biệt ASF với các căn bệnh khác như hội chứng viêm da và thận-nephropathy syndrome (PDNS).

Châu Âu đã thực hiện theo chính sách của Tổ chức Thú y thế giới về việc thanh toán dịch ASF, tuy nhiên, một biện pháp thay thế đã được thử nghiệm tại Trung Quốc đó chính là thiêu hủy một phần đàn bị nhiễm, trong đó, chỉ những  con heo bị nhiễm bệnh mới bị tiêu hủy, vì thế trang trại vẫn có thể tiếp tục sản xuất. Liệu đây có phải là cách để sống chung với ASF?

Có thể việc tiêu hủy một phần là một chiến lược hợp lý trong góc nhìn kinh tế vì việc tiêu hủy toàn bộ sẽ giết chết cả những con chưa bị nhiễm bệnh. Tuy nhiên từ góc nhìn của dịch tễ, đây là một sai lầm lớn. Nếu như bạn quyết định kiểm soát ASF bằng việc tiêu hủy một phần, bạn cũng đã chọn việc “sống chung với lũ” trong một khoảng thời gian dài. Tôi chắc chắn rằng không ai có thể chấp nhận những phương pháp như thế này áp dụng tại Liên minh châu Âu hoặc tại các quốc gia như Hoa Kỳ.

Ông có tin vào việc áp dụng biện pháp kể trên sẽ dẫn đến việc vi-rút lưu hành lâu hơn tại một quốc gia?

Đúng vậy, chúng sẽ lưu hành lâu hơn, thậm chí là mãi mãi. Sẽ có lúc, họ có thể thay đổi chiến lược nhưng tại thời điểm đó, phần lớn đàn heo của họ đã bị nhiễm vi-rút, và sẽ dẫn đến bùng phát các đợt dịch lưu nhiễm của ASF. Có thể trong 5, 10, hay 15 năm, bức tranh lâm sàng sẽ thay đổi, dẫn đến việc phát hiện trại bị nhiễm trở nên càng khó khăn hơn cả như tình trạng hiện nay.

Liệu việc kiểm soát trở nên khó khăn hơn? Cho đến nay, chúng ta đang có hai kiểu gien của ASF lưu hành ngoài châu Phi, với kiểu gien  2 đang lưu hành tại châu Âu. Chúng ta có cần chú ý đến những kiểu gien khác trong trường hợp chúng tiến hóa và mang lại nhiều nguy cơ trong tương lai?

Trong khi các chủng thuộc kiểu gien 1 và 2 của vi-rút ASF là nguyên nhân gây ra hầu hết các vụ bùng phát ở heo nhà cho đến nay, thì ít nhất 23 kiểu gien khác cũng có mặt ở châu Phi. Các kiểu gen khác kiểu gien 1 và 2 đã được phân lập từ các ca nhiễm và tiến hành các thử nghiệm lâm sàng, ví dụ kiểu gen 9 và 10 ở Uganda và kiểu gen 23 được phát hiện gần đây ở Ethiopia. Điều này cho thấy vi-rút ASF có thể gây bệnh cho heo nhà mà không liên quan đến kiểu gien vi-rút ASF. Do đó, cần phải có sự giám sát hiệu quả dựa trên gen P72 được bảo tồn, ở bất kỳ quốc gia nào bị nhiễm hoặc có khả năng bị nhiễm để kiểm soát khả năng vi-rút phát triển thêm một kiểu gen mới.

Gene bảo tồn P72 là gì?

Gien có mặt trong cả 23 kiểu gien vi-rút ASF. Chúng ta cần thực hiện chẩn đoán phân tử dựa trên việc phát hiện gen này vì chúng ta sẽ không bao giờ biết được liệu các kiểu gien vi-rút mới có xuất hiện tại châu Âu hoạc nơi khác hay không.

Tại sao vẫn chưa có sự chấp thuận quốc tế về việc sử dụng vắc-xin ASF?

Tiềm năng về việc phát triển vắc-xin rất phức tạp do heo rừng và heo nhà bị nhiễm vi rút không thể tạo ra kháng thể trung hòa. Có vẻ như rõ ràng rằng bất kỳ loại vắc xin nào được phát triển trong tương lai đều phải là loại vắc-xin sống nhược độc, làm từ phương pháp kỹ thuật di truyền, với chiến lược bổ sung cho phép chúng ta phân biệt giữa động vật được tiêm phòng hoặc bị nhiễm bệnh (Differentiating Infected from Vaccinated Animals - DIVA)

Liệu chúng ta thực sự có thể phát triển một loại vắc-xin?

Một ngày nào đó chúng ta sẽ sản xuất được một số loại vắc-xin tốt, nhưng vẫn sẽ có những vấn đề thực tế cần giải quyết. Để kiểm soát ASF ở heo rừng, chúng ta sẽ cần áp dụng bất kỳ loại vắc xin nào thông qua việc chôn thức ăn mồi có chứa vắc-xin. Biện pháp này đã được thực hiện trước đây ở Đức nhằm chống lại bệnh Dịch tả heo cổ điển, và đã cho thấy việc phân phối thức ăn mồi là rất quan trọng. Mục đích của biện pháp này là gây miễn dịch cho heo rừng ở các lứa tuổi khác nhau. Nhưng heo mẹ và heo cai sữa có khả năng đào bới kiếm ăn tại các tầng đất khác nhau. Chúng ta sẽ phải phân phối vắc xin này theo cách thủ công, bằng cách đặt mồi ở nhiều nơi khác nhau dưới lòng đất. Việc này rất mất thời gian và tốn kém. Vì vậy, ngay cả khi chúng ta có vắc xin tốt và giải pháp DIVA, sẽ khó có thể tiêm phòng cho phần lớn lợn rừng, đạt tỷ lệ cần thiết để kiểm soát dịch bệnh.

Ít nhất là ở một số quốc gia, liệu chủng ngừa cuối cùng có thể chiếm ưu thế trong cuộc chiến chống lại bệnh ASF không?

Bạn phải xem xét luật pháp và các quy tắc thương mại. Ở Liên minh châu Âu, sẽ rất khó để giới thiệu và sử dụng vắc xin chống lại ASF. Có lẽ nó sẽ giống như bệnh Dịch tả heo cổ điển và bệnh Aujeszky, ở chỗ nếu một quốc gia quyết định sử dụng vắc-xin ASF thì quốc gia đó sẽ được xếp vào khu vực đang có dịch lưu hành.

Vậy thì giải pháp nào tốt nhất để chúng ta để đánh bại ASF?

Giảm đáng kể đàn heo rừng và thúc đẩy tất cả người chăn nuôi áp dụng chăn nuôi an toàn sinh học. Đây là công cụ duy nhất mà chúng tôi có để kiểm soát dịch bệnh giữa các trại heo. Ngoài ra, những thợ săn ngoài thực địa nên nhớ về an toàn sinh học. Đôi khi họ thậm chí còn là vật chủ trung gian lây lan vi-rút ASF.